یادداشت/ پیامدهای برداشت بی رویه از منابع آب های زیرزمینی

بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان برداشت آب از طریق چاه‌های آب دارای مجوز در مناطق گرم و خشک به مراتب از توان آبی کشور بیشتر است.  بنا بر آمارها هم اکنون بیش از ۸۵ درصد از برداشت آب از منابع زیرزمینی که چیزی بالغ بر ۳۸ میلیارد مترمکعب در سال است، توسط چاه‌های مجاز و دارای پروانه انجام می‌شود و این در حالی است که برای تعادل بخشی میان توانمندی‌های آبی و میزان برداشت‌ها، دست کم باید ۸ درصد از میزان برداشت آب از چاه‌های مجاز کاسته شود.

پیامدهای برداشت بی رویه از منابع آبهای  زیر زمینی به چند دسته قابل تقسیم است، زیرا ابعاد مختلفی از این پیامدها دامنگیر کشور و ساکنان مناطق شهری و روستایی می شود. از جمله این دسته بندی ها، به پیامدهای زیست محیطی، عواقب سیاسی، عواقب اجتماعی و فرهنگی، و پیامدهای اقتصادی باید اشاره کرد.

الف)  پیامدهای زیست محیطی:

• نشست زمین و شکاف برداشتن اراضی:  برداشت بی رویه و عدم جایگزینی آب تخلیه شده منجر به کاهش فشار آب لایه های دانه ریز آبخوان می گردد. چنین کاهشی، عوامل و فشارهای مؤثر بر نشست را افزایش می دهد.
• بالازدگی لوله جدار چاهها (پدیده رشد لوله جدار(:به سبب غلبه ذرات دانه ریز، پمپاژ در چاه های بهره برداری و وقوع شرایط دبی بحرانی و مکش زیاد توأم با هوا، بخشی از ذرات دانه ریز اطراف لوله جدار وارد چاه شده و همراه با آب پمپاژ و تخلیه می شود. در این حالت علاوه بر استهلاک منصوبات، نهایتاً بخشی از فضای اطراف لوله جدار نیز خالی می گردد و متعاقباً اراضی اطراف چاه نشست می کند به نحوی که بخشی از فضای اطراف لوله جدار و منصوبات روی آن (جعبه دنده و اتصالات دیگر) خالی می شود.
• کاهش تحکیم زمین: از دیگر آثار این پدیده موضوع تحکیم زمین است که در اثر کمپاکت شدن رسوبات، ضریب ذخیره  و یا ضریب نفوذپذیری آبخوان کاهش می یابد و اگر در یک دوره ترسالی، میزان بارندگیهای منطقه افزایش یابد، آبخوان ها قابلیت جذب حجم آب اولیه را نخواهند داشت.
• حرکت آب های شور: مشکل دیگری که منطقه را تهدید می نماید حرکت آبهای شور کفه های نمک به طرف مناطق بهره برداری با آب نسبتاً شیرین است.  زیرا هر چه بهره برداری افزایش یابد، در اثر تغییر در گرادیان هیدرولیک آب زیرزمینی، جریان آبهای شور کفه های نمک به طرف مناطق بهره برداری معکوس شده و میدان های بهره برداری فعلی را تهدید می نماید، که این امر خود موجب خشک شدن باغ ها و زمین های زراعی می شود.
• تهدید امنیت آبی: کاهش منابع آب، تهدیدی برای تامین آب شرب خانوارها است.
• کاهش دبی و خشک شدن چشمه ها، قنوات، چاه ها، رودخانه ها، تالاب ها و شوری اراضی
• به خطر افتادن اراضی باغی و از بین رفتن اراضی زراعی (۵/۵ میلیون هکتار)
• افت کیفی منابع آب زیرزمینی ناشی از پیشروی جبهه ای آب های شور در آبخوان های ساحلی و کویری
• فرونشست زمین در بیش از ۳۰۰ دشت و آسیب دیدن تاسیسات زیربنایی
• افزایش کف شکنی و جابجایی چاه ها که تخریب فیزیکی آبخوان ها
• کم شدن یا از بین رفتن پوشش گیاهی

ب) پیامدهای سیاسی:

- درگیری و نزاع های منطقه ای و قومی و قبیله ای

- افزایش وابستگی کشور به کشورهای تولید کننده مواد غذایی

- برهم خوردن برنامه های آمایش سرزمین

- دشواری بیشتر در اجرای برنامه های توسعه ملی ( میان مدت و بلند مدت)

پ) پیامدهای اجتماعی و فرهنگی:

            - مهاجرت: مهاجرت از کانون های پر تهدید آبی به مناطق پر آب تر (شمال کشور) و افزایش تراکم جمعیت

           - تخریب میراث فرهنگی

           - بر هم خورن تعادل جمعیتی

ت) پیامدهای اقتصادی:

         - افزایش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی و غذایی

         - کاهش اشتغال

         - افزایش هزینه سرمایه گذاری در تولید مواد غذایی

         - افزایش واردات مواد غذایی

         - تضعیف صنایع غذایی و کاهش انگیزه اقتصادی آنها

برخی از راههای کنترل افت آبهای زیرزمینی به شرح ذیل می باشد:

1- مطالعه و بررسی دقیق دشتها و جلوگیری از استحصال بی رویه و غیر مجاز آب و برخورد قانونی با متخلفین .

2- کم کردن میزان بهره برداری از طریق بهبود روشهای سنتی آبیاری جدید مانند آبیاری تحت فشار ، بارانی ، قطره ای و غیره.

3- تغییر الگوی کشت در برخی نقاط و جیگزینی محصولاتی که نیاز آبی کمتری دارند به عنوان مثال حذف کشت چغندر و پنبه در خراسان.

4- بکارگیری تمهیدات لازم برای جلوگیری از فرار آب یا تبخیر در خطوط انتقال ، شبکه های آبیاری ، شبکه های شهری ، مخازن و ...

5- جلوگیری از خروج آبهای سطحی از کشور و یا ورود آنها به کویر های داخلی.

6- با توجه به اینکه در ماههایی از سال آب قناتها بلااستفاده است برنامه هایی ارائه شود که بتوان آب آنها را در این مدت ذخیره و در فصل نیاز بدان مورد استفاده قرار داد.

7- انجام اقدامات عملی به منظور جلوگیری از مصرف بی رویه ی آبهای زیرزمینی نظیر نصب کنتور یا برقی نمودن چاهها.

8- اختصاص یک روز و یا یک هفته به آب و انجام کارهای فرهنگی نظیر آموزش فرهنگ صرفه جویی در این روز از طریق صدا و سیما و تشکیل سمینارها ، آگاهی دادن عمومی راجع به ارزش و اهمیت آب و نحوه ی استفاده صحیح از آن از طریق خطبه های نماز جمعه ، سخنرانی در مدارس ، آموزش مصرف بهینه به زارعین از طریق مروجهای آموزش دیده و غیره و همچنین توجه دادن مردم به عواقب و پیامدهای افت آبهای زیرزمینی باد تهیه فیلمهای تلویزیونی

9- ترویج استفاده مستقیم از سیلاب درآبیاری تکمیلی مزارع و مراتع دیمی ، ذخیره کردن آب در زمین  ، احیا و اصلاح زمینهای کویری و حاصلخیز کردن زمینهای بایر و دایر.

10- احداث شبکه های آبیاری و زهکشی به منظور بالا بردن راندمان آب آبیاری و اصلاح اراضی.

11- تقویت پوشش گیاهی در حوضه های آبخیز به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و پر شدن سریع مخازن سدها . این عمل باعث می شود که آب بیشتری در زمین نفوذ کند و در نتیجه سیلاب کمتری جاری گردد و از دسترس خارج شود.

تهیه و تنظیم: دکتر حمید قاسمی

مدرس دانشگاه