بر اساس مطالعات انجام شده در استان بیش از90 درصد از آب های زیرزمینی در بخش کشاورزی مصرف می شود به عبارت دیگر کشاورزی در این استان وابستگی زیادی به آب زیرزمینی دارد .
بهره برداری زیاد از آبهای زیرزمینی در بخش کشاورزی اگر چه سبب افزایش سطح زیرکشت و تولیدات کشاورزی شده است معهذا باعث می شود که سطح آب روز به روز پایین تر رفته و برداشت از منابع آب زیرزمینی در مناطقی ممنوعه گردد .
به برخی از آثار و تبعات ناشی از برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی و نتیجه افت آنها اشاره می شود:
1- کاهش آبدهی چاههای عمیق و نیمه عمیق که منجر به انهدام سرمایه گذاری موجود و از دست دادن شغل کشاورزی به ویژه در مناطق روستایی می شود که در نتیجه لازم است به فکر ایجاد مشاغل جدید بود.
2- برهم خوردن تخلخل اولیه رسوبات آبرفتی در اثر خارج شدن رسوبات از حالت اشباع.
این پیامد مشکلات بسیاری را برای کشاورزان به همراه دارد که برخی از آنها عبارتند از:
الف: از بین رفتن بخشی از اراضی کشاورزی
ب: هدر رفتن مقدار زیادی از آب کشاورزی زیرا مناطقی که زمین نشست کرده آب کشاورزی را به طرف خود کشیده و در امور آبیاری مشکل ایجاد می کند.
ج- تحمیل هزینه های اضافی به کشاورزان : برخی از کشاورزان برای این که بتوانند از همه ی زمین خود استفاده کنند هر ساله قسمتهایی را که نشست کرده پر می کنند و شخم می زنند.
د- از آنجا که نشست زمین معمولا به صورت ممتد است در مسیر خود مشکلاتی برای خطوط انتقال آب ، گاز ، نیرو و سازه های مختلف بوجود می آورد و حتی در برخی نقاط باعث می شود که سیستم محرکه چاه بر اثر نشست از زمین فاصله بگیرد و کشاورزان مجبور به زیر سازی مجدد شوند .
ه- از دست رفتن دائمی بخشی از گنجایش آبخوان در واقع کاهش سطح آبهای زیرزمینی و فشرده شدن لایه ها سفره های آب را به مرگی محتوم و زیانبار محکوم می کند .
زیرا با از دست رفتن خلل و فرج و توان ذخیره سازی آب سفره قابلیت باروری و تغذیه طبیعی را از دست خواهد داد وحتی با انجام طرح های تغذیه مصنوعی نیز امکان باز گرداندن ظرفیت ذخیره از سفره آب زیرزمینی سلب خواهد شد .
3 - کم شدن دبی منابع آبی مجاور یا منطقه و یا خشک شدن آن ها به خصوص قناتها
4- کم شدن یا از بین رفتن پوشش گیاهی
5-ورود آبهای شور یا آلوده به داخل سفره ی آب شیرین
6- افت سطح آب ناگزیرمنجر به کف شکنی ، پایین بردن پمپ ، افزایش طبقات پمپ ، لوله جدار ، لوله آبده ، شافت و غلاف و تعویض موتور می گردد و یا مالک چاه مجبور می شود که چاه را تغییر مکان دهد که در هر حال هر یک از این موارد هزینه های زیادی را در بر خواهد داشت.
7- افت سطح آب منجر به کاهش آبدهی چاهها می شود که در نتیجه برای برداشت آب کافی لازم است موتور ساعات بیشتری کار کند که در نتیجه منجر به افزایش هزینه سوخت و هزینه های جاری موتور پمپ می شود .
8- سفره های آب تحت فشار که در زیر طبقات رسی قرار دارند همیشه بر اثر نیروی موئینگی در داخل لایه رسی صعود می نمایند حال چنانچه افت فشار آنچنان باشد که سفره به حالت آزاد در آید و سطح آب از لایه رسی فاصله بگیرد لایه رسی خشک و منقبض می گردد و در نتیجه شکاف بر می دارد.
9-منابع آب کارستی معمولا شرایط آزاد دارند لیکن در عین حال می توانند با محبوس شدن در زیر طبقات غیر قابل نفوذ تحت فشار باشند چنانچه برداشت از این مخازن به خصوص به کمک چاهها یا گالری ها ، فشار در مخزن را کاهش دهد ، احتمال فروکش نمودن سقف این گونه مخازن به خصوص در غارهای زیرزمینی وجود دارد .
موارد فوق برخی از پیامدهای ناشی از افت آبهای زیرزمینی بود . رهایی از این بحران امکان پذیر نخواهد بود مگر اینکه قبل از بروز فاجعه با برنامه ریزی صحیح و اعمال روشهای مدیریتی در بهره برداری صحیح از آب گامهای اساسی برداشته شود و برای حفظ و کنترل این امانت الهی اقدامات عملی انجام شود در این راه نه تنها دست اندرکاران صنعت آب کشور بلکه سایر وزارتخانه ها نظیر وزارت جهاد کشاورزی حتی همه مردم باید بسیج شوند تا بتوان افت آبهای زیرزمینی را کنترل و این هدیه الهی را برای نسلهای آینده نیز حفظ شود تا بتوان افت آبهای زیرزمینی را کنترل و این هدیه الهی را برای نسلهای آینده نیز حفظ نمود.
برخی از راههای کنترل افت آبهای زیرزمینی به شرح ذیل می باشد:
1- مطالعه و بررسی دقیق دشتها و جلوگیری از استحصال بی رویه و غیر مجاز آب و برخورد قانونی با متخلفین .
2- کم کردن میزان بهره برداری از طریق بهبود روشهای سنتی آبیاری جدید مانند آبیاری تحت فشار ، بارانی ، قطره ای و غیره.
3- تغییر الگوی کشت در برخی نقاط و جیگزینی محصولاتی که نیاز آبی کمتری دارند به عنوان مثال حذف کشت چغندر و پنبه در خراسان.
4- بکارگیری تمهیدات لازم برای جلوگیری از فرار آب یا تبخیر در خطوط انتقال ، شبکه های آبیاری ، شبکه های شهری ، مخازن و ...
5- جلوگیری از خروج آبهای سطحی از کشور و یا ورود آنها به کویر های داخلی.
6- با توجه به اینکه در ماههایی از سال آب قناتها بلااستفاده است برنامه هایی ارائه شود که بتوان آب آنها را در این مدت ذخیره و در فصل نیاز بدان مورد استفاده قرار داد.
7- انجام اقدامات عملی به منظور جلوگیری از مصرف بی رویه ی آبهای زیرزمینی نظیر نصب کنتور یا برقی نمودن چاهها.
8- اختصاص یک روز و یا یک هفته به آب و انجام کارهای فرهنگی نظیر آموزش فرهنگ صرفه جویی در این روز از طریق صدا و سیما و تشکیل سمینارها ، آگاهی دادن عمومی راجع به ارزش و اهمیت آب و نحوه ی استفاده صحیح از آن از طریق خطبه های نماز جمعه ، سخنرانی در مدارس ، آموزش مصرف بهینه به زارعین از طریق مروجهای آموزش دیده و غیره و همچنین توجه دادن مردم به عواقب و پیامدهای افت آبهای زیرزمینی باد تهیه فیلمهای تلویزیونی
9- ترویج استفاده مستقیم از سیلاب درآبیاری تکمیلی مزارع و مراتع دیمی ، ذخیره کردن آب در زمین ، احیا و اصلاح زمینهای کویری و حاصلخیز کردن زمینهای بایر و دایر.
10- احداث شبکه های آبیاری و زهکشی به منظور بالا بردن راندمان آب آبیاری و اصلاح اراضی.
11- تقویت پوشش گیاهی در حوضه های آبخیز به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و پر شدن سریع مخازن سدها . این عمل باعث می شود که آب بیشتری در زمین نفوذ کند و در نتیجه سیلاب کمتری جاری گردد و از دسترس خارج شود.
تهیه کنندگان : مهندس حسین آقابالازاده رئیس اداره حفاظت و بهره برداری از آب های زیرزمینی و مهندس فرشید بستان منش راد کارشناس آبهای زیرزمینی
