یادداشت/ منابع و مصارف منابع آب زیرزمینی جنوب غرب استان تهران

عمده ی مصرف چاه های مجاز در جنوبغرب استان تهران را کشاورزی با 58 درصد  تشکیل می‌دهد و پس از آن به ترتیب مصارف آب شرب با 36 درصد و و صنعت و خدمات با 6 درصد قرا میگیرند.

یکی از چالش های مدیریت منابع آب در جنوب غرب استان تهران شامل شهرستانهای شهریار، ملارد و شهر قدس بهره برداری بیش از حد مجاز از چاه های دارای مجوز می‌باشد که بخصوص در مصارف کشاورزی و در چاه های فاقد کنتور مشاهده می‌گردد. همچنین با تغییر کاربری اراضی و توسعه باغ ویلاها در این حوزه شاهد چالشی جدید بصورت آبفروشی حقابه کشاورزی به باغ ویلاها از سوی افراد سودجو هستیم.

راهکار های شرکت آب منطقه ای تهران و امور منابع آب جنوب غرب استان جهت مقابله با پدیده های اضافه برداشت و کنترل  بهره برداری به شرح زیر می‎باشد:

1.  فرایند اصلاح و تعدیل پروانه بهره برادی چاه های کشاورزی از اهم فعالیت های این امور در کاهش دبی مجاز چاه های کشاورزی وفق دستورالعمل های ابلاغی وزارت نیرو می‌باشد.
2. تقلیل منصوبات غیرمجاز چاه های دارای مجوز وفق مفاد پروانه جدید.
3. همکاری با اداره برق در تکمیل سامانه دو سویه آب و برق و تغییر تعرفه چاه های دارای پروانه منقضی شده جهت ترقیب کشاورزان به به روز رسانی پروانه بهره برداری.
4. عدم ارائه هرگونه خدمات از قبیل پاسخ به استعلامات در خصوص چاه های دارای پروانه منقضی شده و جهت ترقیب کشاورزان به به روز رسانی پروانه بهره برداری.
5. کنترل بهره بداری از طریق نصب کنتور حجمی هوشمند روی منصوبات چاه های مجاز
6. محاسبه و اخذ خسارت به آبخوان جهت جلوگیری از تکرار اضافه برداشت چاه های مجاز

میزان کم آبی در دشت های تهران_ کرج و قطعه چهار جاده ساوه

میزان متوسط کسری حجم مخزن در دشت تهران_ کرج شامل شهر قدس وشهرستان شهریار و بخش شرقی شهرستان ملارد تا رودخانه شور منفی 32.68 میلیون متر مکعب می باشد و این میزان در دشت قطعه چهار جاده ساوه شامل بخش غربی شهرستان ملارد منفی 1.24 میلیون متر مکعب است.

علل اصلی کمبود آب در استان تهران

1. افزایش جمعیت استان تهران که  سالانه، عمدتاً به دلیل مهاجرت، حدود ۲۵۰هزار نفر افزایش می‌یابد.
2. هدررفتن آب در کشاورزی: آبیاری غرقابی و الگوی کشت نامناسب یکی از معضلات ما و بسیاری از شهرهای کشور است که می‌توان با روش‌های نوین از این میزان مصرف کاست، بدون اینکه که دچار کاهش محصولات کشاورزی شویم.
3. تغییرات آب و هوایی: عمده این تغییرات در یک کلمه خلاصه می‌شود، گرم شدن جو زمین. صنایع گسترده و گازهای گلخانه‌‌ای به ویژه دی‌‌اکسید کربن، دمای میانگین کره زمین را افزایش داده‌اند. در نتیجه بارش‌ها کمتر شده و پراکنش آن نامناسب تر و غیر قابل پیشبینی تر شده است.
4.  الگوی نامناسب مصرف: میانگین آب مصرفی سرانه جهان حدود 580 مترمکعب برای هر نفر در سال است که این رقم در ایران حدود 1300 مترمکعب در سال است. علیرغم توصیه‌ها برای اصلاح الگوی مصرف آب در کشور، الگوی مصرف همچنان در ایران دو برابر میانگین دنیا است، این درحالی است که میانگین مصرف آب در ایران و جهان، به ترتیب هزار و 300 مترمکعب و 580 مترمکعب است. از سوی دیگر هدر رفت آب در ایران 28 تا 30 درصد است، درحالی که این مقدار اتلاف در دنیا، 9 تا 12 درصد گزارش شده است.
5. تغییر کاربری اراضی و گسترش مناطقی با کاربری باغ و ویلا با مصارف بالای آب زیرزمینی
6. حفر چاه های غیر مجاز بخصوص و بهره برداری بی رویه در اراضی که دیوار کشی شده و نظارت بر آنها مشکل و گاهاً ناممکن است.
7. برداشت غیر مجاز از رودخانه ها و کانالها توسط موتورپمپهای سیار و در پی آن کاهش دبی رودخانه ها  و عدم دستیابی اراضی پایین دست به آب مورد نیاز.

عواقب وپیامدهای وخیم کم‌ آبی

1. وقوع تنش آبی میان همسایه ها و اهالی روستاها و شهر های همجوار
2. مهاجرت و حاشیه نشینی: یکی دیگر از عواقب کم آبی مهاجرت و رشد حاشیه نشینی و به تبع آن افزایش آسیبهای اجتماعی من جمله قاچاق موادمخدر، سرقت، فساد و ناامنی می گردد. براساس آمار منتشره، 26 هزار روستا در کشور هم اکنون خالی از سکنه شده است که بدون شک در حاشیه شهرهای بزرگ از جمله تهران مهاجرت نموده و خود نوعی تهدید برای نظم اجتماعی کشور محسوب می گردد.
3. آلوده‌‌شدن آب‌‌های قابل شرب: کشاورزی کنونی نه تنها بسیاری از منابع آبی را هدر می‌‌دهد، بلکه آفت‌‌کش‌‌ها و کودهایی در آن مورد استفاده قرار می‌‌گیرد که در آب‌‌های سطحی رها می‌‌شود و آن را آلوده می‌کند. صنایع گسترده در کشورهای توسعه‌‌یافته و در حال توسعه نیز برای کاهش هزینه تولید خود از مدیریت پسماندشان دریغ می‌‌کنند و آن را بی‌‌ملاحظه در رودخانه‌‌ها، دریاچه‌‌ها و دریاها خالی می‌‌کنند.

1. کاهش آب‌‌های سطحی: بسیاری از رودخانه‌‌های مهم تنها در فصول خاصی از سال جریان دارند و یا به کلی خشک شد‌ه‌‌اند. علت اصلی آن را می‌توان برداشت غیرقانونی آب توسط کشاورزان و باغداران و مدیریت نامطلوب بر منابع آبی دانست.
2. بیابان‌‌زایی و گرد و غبار: خشک‌‌شدن زمین، جنگل‌‌زدایی و بیابان‌‌زایی علاوه بر تخریب زمین، موجب گسترش گرد و غبار در فضای کشور شده است. لازم به ذکر است یکی از علل دیگر بیابان‌‌زایی، کشت بیش از حد در یک زمین توسط کشاورزان و چرای بیش از حد دام در آن است.
3. نشست زمین: یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد نشست زمین است. این وضعیت اکنون در بسیاری نقاط استان‌ که دشت‌ها با بیلان منفی آب زیرزمینی روبرو هستند مشاهده می‌گردد. نشست زمین در آبخوانهای محصور و نیمه محصور که از مواد آبرفتی تحکیم نشده و یا نیمه تحکیم شده تشکیل یافته باشند بیشتر مشاهده می‌گردد. در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق 300 متر فراهم می‌گردد و هرچه بیشتر برداشت شود تراکم مواد بیشتر خواهد بود. نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله زائی چاه‌ها می‌گردد. لوله زائی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.
4. تخصیص اعتبارات کلان: میزان خسارات ناشی از تنش آب، بیابان‌زایی، و آلودگی می‌تواند در بلند مدت منجر به ایجاد مشکلات تضعیف‌کننده‌ای برای اقتصاد کشور شود. طبق برآورد «بانک جهانی»، هزینه سالانه تخریب محیط زیست در ایران، هم‌اینک نیز به میزان هولناک 5 تا 10 درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است.

راهکارها و پیشنهادات اجرایی و عملی در راستای مدیریت منابع آب

1. آگاهی بخشی: سازمانهای غیردولتی، احزاب و هسته‌های محلی و مدنی می‌توانند در بخش آموزش و تنویر افکارعمومی با موضوع بحران آب نقش بسزایی ایفا نمایند. توسعه کمی و کیفی موسسات مدنی می بایست یکی ازسیاستهای کلان دولت باشد. ضمن آنکه دراین خصوص می توان ازگروههای مرجع همانند مبلغین دینی، هیأتهای مذهبی و دانش آموزان و دانشجویان بهره برداری اجرایی نمود.
2. پیشگیری از گسترش کم‌آبی با وضع مقررات سخت با پیشنهاد دولت و همکاری نهادهای قانون‌گذار.
3. تشکیل اتاق‌های فکر میان نمایندگان دولت و تشکل‌های مردم‌ نهاد و همچنین تأکید وی بر لزوم تلاش برای بکارگیری ایده‌های دانشگاهی برای حل مشکل کم‌آبی،
4. همکاری و هم افزایی فیمابین ادارات و نهادهای دولتی از قبیل فرمانداری ها، ادارات جهاد شهرستانها، اداره امور منابع آب و ادارات آب و فاضلاب و همچنین دادستانی محترم و ارائه راهکارهای موثر با توجه به شرایط بومی در جلوگیری از برداشت های بی رویه آب  زیرزمینی.
5. تغییر الگوی کشت در کشاورزی متناسب با میزان آب موجود و قابل دسترسی و قابل برنامه ریزی
6. اصلاح روشهای آبیاری و توسعه روشهای آبیاری نوین و همچنین توسعه کشت های گلخانه ای و دارای بازدهی مناسب
7.   انسداد چاه‌های غیر مجاز با تاکید بر چاه های غیر مجار کشاورزی با مصارف بالا
8. تقلیل منصوبات و تعدیل بهره‌برداری از چاه‌های کشاورزی بر اساس ضرایب اصلاح و تعدیل دشت به استناد قوانین و دستورالعمل های مراجع بالا دستی و مصوبات سازگاری با کم آبی
9. نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های مجاز و کنترل بهره برداری از آنها
10. جلوگیری از تغییر کاربری های بی رویه و بی قاعده و عدم خدمات رسانی از سوی ادارات خدمات رسان از جمله شهرداری ها، بخشداری ها، دهیاری ها و ادارات آب و برق و گاز که یکی از عوامل ازدیاد چاه‌های غیر مجاز و بهره‌برداری نامتعارف از سفره های آب زیرزمینی می‌باشد.
11. احیای سفره‌های زیرزمینی از طریق تغذیه مصنوعی با حفر چاه ‌های جذبی و احداث حوضچه های تغذیه‌ای
12.  ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺁﺏ ﺣﺎﺻﻞ ﺍﺯ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻱ پساب شهری و روستایی به بخش کشاورزی به جای استفاده از آبهای زیرزمینی

  13.تشویق بخش خصوصی به سرمایه گذاری در تصفیه و بازیافت فاضلاب و گسترش طرح های آبخیزداری

تهیه و تنظیم: دکتر مجید خانجانی

کارشناس حفاظت و بهره برداری امور منابع آب شهریار، ملارد و قدس